विलोम शब्द

विलोम शब्द

प्रश्न – ‘विलोम शब्द’ किसे कहते हैं ?

उत्तर – किसी शब्द के अर्थ के विपरीत अर्थ को प्रकट करने वाले शब्दों को ‘विलोम शब्द’ कहते हैं। विलोम शब्दों को विपरीतार्थक शब्द भी कहते हैं। जैसे – मोटा का विलोम शब्द है – पतला।

प्रश्न पर्यायवाची शब्द और विलोम शब्द में क्या अंतर है?

उत्तर – पर्यायवाची शब्दों के अर्थ एक समान होते हैं वहीं शब्दों के विपरीत अर्थात उल्टे अर्थ वाले शब्द को विलोम शब्द कहते हैं।

एक उदाहरण देखिए –

माता – पर्यायवाची शब्द – माँ, जननी।

माता – विलोम शब्द – पिता।

कुछ विलोम शब्द देखिए –

आशा- निराशा

आशीर्वाद – अभिशाप

आश्रित- निराश्रित

आसक्त – अनाशक्त

आस्तिक- नास्तिक

आस्था – अनास्था

आह्वान – विसर्जन

इच्छा- अनिच्छा

इच्छित- अनिच्छित

इष्ट- अनिष्ट

इहलोक – परलोक

ईर्ष्या – प्रेम

ईश्वर – अनीश्वर

उग्र – सौम्य

उचित – अनुचित

उचित- अनुचित

उत्कर्ष – अपकर्ष

उत्कृष्ट – निकृष्ट

उत्तम – अधम

उत्तर- दक्षिण

उत्तरार्द्ध- पूर्वार्द्ध

उत्तीर्ण – अनुतीर्ण

उत्तीर्ण- अनुत्तीर्ण

उत्थान – पतन

उत्साह – अनुत्साह

उदय- अस्त

उदार – अनुदार

उदार- अनुदार

उद्यमी – आलसी

उधार – नगद

उन्नति – अवनति

उपकार – अपकार

उपजाऊ- बंजर

उपयुक्त –  अनुपयुक्त

उपस्थित – अनुपस्थित

उपाय – निरुपाय

उर्वर – ऊसर

उषा – संध्या

ऊंचा- नीचा

ऋजु – कुटिल

ऋणी – उऋण

एक – अनेक

एकता – अनेकता

एकांगी – सर्वांगीण

ऐश्वर्य – दारिद्य

ऐसा- वैसा

औपचारिक- अनौपचारिक

कच्चा- पक्का

कटु- मधुर

कठिन- सरल

कठिनाई- सरलता

कड़वा- मीठा

कनिष्ठ – ज्येष्ठ

कम- अधिक

कर्म- निष्कर्म

कृतज्ञ – कृतघ्न

कृष – स्थूल

कृष्ण – शुक्ल

केंद्रित- विकेंद्रित

क्रय – विक्रय

क्रिया- प्रतिक्रिया

क्रुद्ध- शान्त

क्रूर- दयालु

क्षणिक – शाश्वत

क्षम – अक्षम

क्षर – अक्षर

क्षुद्र – महान

ख़रीद- बिक्री

ख़रीददार- विक्रेता

ख़रीदना- बेचना

खिलना- मुरझाना

खुशी- दु:ख

खेद – प्रसन्नता

गन्दा- साफ़

ग़रीब- अमीर

गर्म- ठंडा

ग़लत- सही

गहरा- उथला

गुण- दोष, अवगुण

गुप्त – प्रकट

ग्रामीण – शहरी

ग्राम्य – शिष्ट

घर- बाहर

घाटा- फ़ायदा

घात – प्रतिघात

घृणा – प्रेम

चर- अचर

चल – अचल

चौड़ी- संकरी, तंग

छली – निश्चल

छूत – अछूत

छोटा- बड़ा

जंगली – पालतू

जटिल – सरल

जड़- चेतन

जन्म- मृत्यु

जल – थल

जल्दी- देरी

जीवन- मरण

ज्ञान- अज्ञान

झूठ- सच

ठोस – तरल

डरपोक- निड़र

तकलीफ़- आराम

तपन- ठंडक

तरुण – वृद्ध

तुच्छ- महान

दयालु – निर्दयी

दयालु- निर्दयी

दाता – याचक

दिन – रात

दुत्कार – स्वागत

दुराचारी- सदाचारी

दुर्लभ – सुलभ

देव- दानव

देशी- परदेशी

धनी- ग़रीब, निर्धन

धर्म- अधर्म

धीर – अधीर

धीरे- तेज़

धूप- छाँव

नक़द- उधार

नकली- असली

नख – शिख

नस्वर  अनश्वर

निंदा – प्रशंसा

निंदा – स्तुति

निकट- दूर

निजी- सार्वजनिक

नियमित- अनियमित

निरक्षर – साक्षर

निर्दोष- र्दोष

निर्मल – मलिन

निर्माण- विनाश

निश्चित- अनिश्चित

नीचा- ऊंचा

नूतन – पुरातन

न्याय- अन्याय

पंडित – मूर्ख

पक्ष – विपक्ष

पक्ष- निष्पक्ष

पतला- मोटा

पतिव्रता – कुलटा

पदोन्नति- पदावनति

परकीया – स्वकीया

परतंत्र- स्वतंत्र

परिचित- अपरिचित

पवित्र- अपवित्र

पसंद- नापसंद

पाप- पुण्य

पूर्ण – अपूर्ण

पूर्ण- अपूर्ण

पोषण- कुपोषण

प्यार- घृणा

प्रतिकूल- अनुकूल

प्रत्यक्ष – परोक्ष

प्रभावित- अप्रभावित

प्रभु – दास

प्रलय- सृष्टि

प्रवेश- निकास

प्रश्न- उत्तर

प्रसन्न- अप्रसन्न

प्राकृतिक- अप्राकृतिक

प्राचीन- नवीन / नया

प्रारंभ- अंत

प्रेम- घृणा

बंधन – मुक्ति

बाढ़ – सूखा

बालक – वृद्ध / बालिका

बासी- ताजा

बुद्धिमता- मूर्खता

बुराई- भलाई

भद्र – अभद्र

भाव – अभाव

भू, -अम्बर,

भूत – भविष्य

भूलना- याद करना

मंगल- अमंगल

मंजूर- नामंजूर

मधुर- कटु

मनुष्यता – पशुता

महंगा- सस्ता

महात्मा- दुरात्मा

मान- अपमान

मानव – दानव

मानवता- दानवता

मितव्यय – अपव्यय

मित्र- शत्रु

मिथ्या –  सत्य

मिलन – विछोह

मुमकिन- नामुमकिन

मूक – वाचाल

मृत्यु- जन्म

मेहनती- आलसी / कामचोर

मोक्ष – बंधन

मौखिक – लिखित

यश – अपयश

युद्ध- शांति

योगी – भोगी

योग्य- अयोग्य

रंगीन – रंगहीन

रक्षक – भक्षक

रचना – विनाश

रत – विरत

रहित – सहित

राग – विराग

राग- द्वेष

राजतंत्र – प्रजातंत्र

राजा- रंक

रात – दिन

रात्रि- दिवस

रिक्त – पूर्ण

रुग्ण – स्वस्थ

रुचि- अरुचि

रोज़गार- बेरोज़गार

लाभ- हानि

लेन – देन

लोभ – संतोष

लौह – स्वर्ण

वन – मरू

वरदान – अभिशाप

वसंत- पतझड़

विकसित- अविकसित

विकास- ह्रास

विजय- पराजय

विद्वान- मूर्ख

विधवा – सधवा

विधि – निषेध

विनम्रता- घमंड

विपन्न – संपन्न

विरह – मिलन

विरोध – समर्थन

विवाद – निर्णय

विशालकाय – लघुकाय

विशिष्ट- सामान्य / साधारण

विशुद्ध – दूषित

विश्वनीय- अविश्वनीय

विश्वास – संदेह

विश्वास- अविश्वास

विष – जहर

विषम- सम

विषम- सम

विस्तार – संक्षेप

विस्तृत- संक्षिप्त

वृष्टि – अनाविष्टि

व्यवस्था- अव्यवस्था

व्यावहारिक- अव्यावहारिक

शकुन – अपशकुन

शयन – जागरण

शासक – शासित

शीत – उष्ण

शुचि – अशुचि

शुभ – अशुभ

शुष्क – आर्द्र

शोर- शांन्ति

शोषण – पोषण

श्रम- विश्राम

श्रव्य – दृश्य

श्रोता- वक्ता

श्वेत – श्याम

संकीर्ण  – उदार

संक्षेप – विस्तार

संत – असंत

संतुलन- असंतुलन

संतोष – असंतोष

संभव- असंभव

संश्लिष्ट – विश्लिष्ट

सक्रिय – निष्क्रय

सक्षम- अक्षम

सगुण – निर्गुण

सघन- विरल

सच- झूठ

सजीव – निर्जीव

सज्जन – दुर्जन

सदाशय – दुराशय

सपूत – कपूत

सफल – असफल

समझदार – नासमझ

समाज – व्यक्ति

समापन- उद्घाटन

समास – व्यास

सम्पद – विपद

सम्मान- अपमान, अनादर

सरकारी- ग़ैरसरकारी

सरस – नीरस

सर्दी- गर्मी

ससीम – असीम

सस्ता- महंगा

सहमत- असहमत

सहमति- असहमति

सहायक- बाधक

सांगत – असंगत

साकार- निराकार

साक्षर- निरक्षर

साधु- असाधु

सामिष – निरामिष

सावधानी- असावधानी

सुख- दुख

सुखान्त- दुखांत

सुगंध – दुर्गन्ध

सुगम – दुर्गम

सुजन- दुर्जन

सुन्दर- बदसूरत, कुरूप

सुपुत्र- कुपुत्र

सुबह- शाम

सुभग – दुर्भग

सुमति- कुमति

सुर- असुर

सुरक्षित- असुरक्षित

सुविधा- असुविधा

सूक्षम – स्थूल

सूर्योदय- सूर्यास्त

सोत्साह – निरुत्साह

सौभाग्य – दुर्भाग्य

सौभाग्य- दुर्भाग्य

स्तुति- निंदा

स्त्री – पुरुष

स्थाई- अस्थायी

स्थावर – जंगम

स्वकीया – परकीय

स्वतंत्र- परतंत्र

स्वतंत्रता- दासता

स्वदेश- विदेश

स्वर्ग- नरक

स्वस्थ- अस्वस्थ

स्वाधीन – पराधीन

स्वीकार – अस्वीकार

हर्ष – शोक

हानि- लाभ

हार- जीत

हास्य – रुदन

हिंसा- अहिंसा

हित- अहित

3 Comments
  1. Ajitkumar says

    Vilom

  2. SHIV ANURAGI says

    thanks for lot

  3. Pradeep says

    Nice

Your email address will not be published.